Positie van Spaarndam
Met de duinen zo dichtbij was het Westfront van de Stelling uiterst kwetsbaar. De strook land die kon worden geïnundeerd was immers maar smal. Daarom werd de Positie van Spaarndam extra versterkt. Voor 1900 werd al begonnen met de aanleg van de twee forten Benoorden en Bezuiden Spaarndam en van de aarden liniewal ertussen. Vanuit de forten moest o.a. het ‘acces’ van de Slaperdijk worden verdedigd: het land ten westen van de wal kon met enkele sluizen onder water worden gezet, behalve de hoge Slaperdijk. Achter de wal was een gedekte gemeenschapsweg voor het veilig verplaatsen van troepen en materieel (nu Redoute en Boezemkade). In de zware wal met betonnen batterijen zie je enkele doorsnijdingen. Deze konden bij oorlogsdreiging met aarde worden gedicht.
Voorstelling
Tijdens de mobilisatie 1914-1918 is ter versterking van de Stelling bij Spaarndam een zogenaamde ‘voorstelling’ aangelegd. Dit omdat men vreesde dat bij een Engelse inval de bestaande werken onvoldoende bescherming boden tegen het steeds zwaardere geschut. Ook de voorstelling kreeg een aarden wal met frontgracht. Achter deze tweede liniewal werden betonnen groepsschuilplaatsen gebouwd. De bedoeling was om drie rijen bunkers aan te leggen, maar de derde rij is na het eind van de Eerste Wereldoorlog nooit afgebouwd. De onderkomens zouden met elkaar verbonden worden door een loopgravenstelsel. Voordeel van het grote aantal scherfvrije onderkomens was een geringere trefkans en een kleiner verlies aan manschappen. Je kunt de voorstelling en het ongeschonden aanzien van de hele verdedigingslinie uitstekend bekijken vanaf de Spaarndamseweg en het wandelpad door de Hekslootpolder.
Verboden kringen
Ondanks de oprukkende bebouwing van Haarlem ligt de Positie bij Spaarndam nog tamelijk gaaf in het landschap. Dat hebben we te danken aan de Kringenwet. Binnen een wijde cirkel rond de forten was bebouwing op grond van deze wet niet toegestaan. Alleen houten huizen waren geoorloofd, omdat die in geval van oorlog snel konden worden afgebroken. Je kunt deze kringen zien aan de begrenzing van het Haarlemse Vondelkwartier. De Vondelweg om Haarlem-Noord loopt in een bocht mee met een denkbeeldige cirkel rond Fort Bezuiden Spaarndam. Binnen die kring is de Hekslootpolder een groene oase gebleven. De wet op de verboden kringen werd pas in 1963 ingetrokken. Gelukkig was er toen al het besef van cultuurhistorische waarde.
Muurschilderingen
De forten Benoorden en Bezuiden Spaarndam zijn beide rond 1897-1898 gebouwd, allebei van ongewapend beton. In beide forten zijn mooie muurschilderingen aangetroffen. Bij ons café Fort-Zuid kun je deze zien. Deels zijn het functionele tekeningen die te maken hebben met het functioneren van het fort, maar ook zie je sjabloonmatig aangebrachte lambriseringen, spreuken en patroontjes van bloemen en fruit ter verfraaiing van de kamers. Daarnaast zijn veel wanden in de loop der jaren versierd met potloodtekeningen, signaturen, sommetjes en graffiti. In de poterne van Fort Benoorden Spaarndam zijn bij toeval achter meerdere verflagen fraaie schilderingen aangetroffen die het verhaal vertellen van de onafhankelijkheidsstrijd in 1813, waarbij Kozakken de Nederlanders hebben geholpen tegen de Fransen. De schilderingen tonen zwaar gewapende Kozakken te paard, met bontmutsen en bebaarde hoofden. De schilderingen dateren van 1913 en zijn ter ere van honderd jaar onafhankelijkheid aangebracht door een onbekende militair. Om de muurschilderingen op Fort benoorden Spaarndam te behouden voor toekomstige generaties, worden deze momenteel gerestaureerd en geconsolideerd.
Meer weten over de Stelling van Amsterdam? Ga naar www.stellingvanamsterdam.nl.